बिना अपराध कारागार

ढुङ्गे÷शिखरवेशी गाविसका मेन्दोमाया तामाङ (तस्बिरमा दाँया) ले पाँचौ सन्तानको रुपमा मङ्सिर २०, २०६८ मा जिल्ला कारागार नुवाकोटमा छोरी जन्माए । आफ्नै जेठी छोरीलाई भारतको यौन बजारमा विक्री गरेको आरोपमा पुर्पक्षका लागी थुनामा रहेको तामाङ जेठमा पक्राउ परेका थिए । पक्राउ पर्दा उनीसंगै रहेको तीन वर्षिया छोरी सानुमाया तामाङ पनि अहिले कारागारमै छन् । मेन्दोमाया आफु एक्लैले गरेको अपराध अब तीन जनाले बरावरी भोगिरहेका छन् ।
    त्यसै गरी, जेठानीदिदीको हत्या गरेर कारागार आइपुगेका सुर्यमती गाविस चौखुँडाका सरस्वती राई (तस्बिरमा बाँया)पनि आफ्नो चार वर्षिया छोरा दिलबहादुरसंग कारागारमा सजाय काट्दै छन् ।
    यी दुई जनाले गरेको अपराधका कारण कसैले बामे सर्न नसिक्दै र कसैले जन्मिएकै पल ‘बन्दी जीवन’को सुरुवात गरेका छन् । हाम्रो समाजमा परम्परागत रुपमा भाग लगाइएको सन्तान हुर्काउने जिम्मा आमाको हुने गलत अभ्यास र सोचका कारण तीन नावालकहरू थुनिएका छन् ।
    मेन्दोमाया तामाङले छोरी जन्माएको खबर घरपरिवारमा पुगेको छ । सुत्केरी भएको केही दिनमै उनलाई जेठाजु भेट्न आएपनि उनको श्रीमान् आजसम्म आएका छ्रैनन् । प्रहरीले श्रीमान्लाई पनि पक्रन्छ भन्ने त्रासकै कारण आफुलाई भेट्न नआएको मेन्दोमायाको भनाई छ । प्रहरीसंग उनका श्रीमान् सञ्जा तामाङलाई पक्रनु पर्ने कुनै कारण नभएपनि श्रीमती समातिए पछि आफु पनि थुनिने होकी भन्ने त्रास छ । ‘छोरी लिन आउनका लागी कत्ति खबर पठाए आएनन्, मेन्दोमायाले भने– अब त अर्को पनि थपिएको छ, यो बस्न पनि अप्ठारो पर्ने सागँुरोपनमा कसरी हुर्काउने हो दुई छोरी ?’ उनले श्रीमान्लाई नयाँ सन्तानको मुख हेर्न आउनका लागी धेरै खबर पठाई सके । तर श्रीमान् कारागार आएका छैनन् ।
    सुरुको समयमा कारागारको बन्द ढोका र पर्खाल हेरेर अत्तालिदै रुने छोरी(तस्बिरको बीचमा) आजभोली दिन र रात सुतेर समय कटाउने गरेको उनको भनाई छ । आफ्नो छोरीलाई विद्यालय पठाउने विषयमा उनले केही सोचेका छैनन् । ‘कहाँ पढाउने, लाने र ल्याउने कस्ले गर्ला ?’ मेन्दोमायाले भने ।
    यसै गरी, घर परिवारमा भरिपूर्ण सदस्य भएका अर्का निर्दोष बालक दिलबहादुर राई पनि आमासंगै कारागारमा कोचिएका छन् । ‘छोरालाई मैले नराखे दुध कस्ले खुवाउँछ ?’ सरस्वती राईले भने । दुध खुवाउने नाममा राई परिवारले विद्यालय भर्ना गर्ने समयमा दिलबहादुरलाई
आमासंगै कारागार पठाएका छन् ।
    यसरी अभिभावकसंग आश्रित बालकहरू कारागारमा रहँदा व्यवस्थापन पक्षलाई समेत चिन्ता परेको छ । तर अभिभावकहरूले बालबच्चा कारागारबाट बाहिर लैजानको लागी नदेखाएको रुचीका कारण थप झण्झट बेहोर्नु परेको अवस्था हाल छ ।
    क्षमता भन्दा बढी कैदी बन्दी रहेको जिल्ला कारागारमा अभियुक्तहरूसंगै भित्र्ने बालबच्चा र कारागार भित्र जन्मिने बच्चले झन् ठाउँ अभावको समस्या तेर्सिएको छ ।
    पुरुष तर्फ ५० र महिला तर्फ १५ जनाको क्षमता रहेको यो कारागारमा अहिले पुरुष तर्फ एक सय तीन जना र महिला तर्फ २५ गरी एक सय २८ जना कैदी बन्दीहरू रहेको जेलर खगेन्द्र घिमिरेले जानकारी दिए ।

सामुहिक च्याउ खेती

देविघाट÷घर खर्च चलाउन श्रीमान्को भर पर्ने नुवाकोटको खड्गभञ्याङ्ग गाविसका महिलाले समुह गठन गरेर ब्यवसायीक च्याउ खेती थालेका छन् ।
    खड्गभञ्याङ्ग गाविस वडा नं. ५ फिर्केपका महिलाहरू खेर गएको सार्वजनिक जमिनलाई प्रयोगमा ल्याइृ सामुहिक रुपमा च्याउको खेती थालेका छन् ।
    ४३ जना महिलाहरू आबद्ध रहेको  त्रिवेणी महिला समुहका २८ सदस्यले सामुहिक रुपमा खेती थालेका हुन् ।  च्याउ खेतीका संयोजक लक्ष्मी मुनाकर्मीका अनुसार ३० हजार भन्दा बढीको लागतमा च्याउ उत्पादनको लागी अध्यारो कटेरो निर्माण भएको छ । जहाँ दुई सय ६५ वटा प्लाष्टिकको पोकामा च्याउ खेती थालिएको छ । त्यसका लागी महिलाहरूले पाँच वर्ष देखि महिला समुहमा जम्मा गर्दै आएको रकमलाई ऋण सापटीका रुपमा चलाइएको छ । अबको दुई साताबाट उत्पादन सुरु हुने छ । यो सामुहिक च्याउ खेतीबाट कम्तिमा तीन टन च्याउ उत्पादन हुने अनुमान गरिएको छ ।
    महिलाहरूको उत्साहको कदर गर्दै जिल्ला कृषि विकास कार्यालय नुवाकोटले च्याउको बिउ, डोरी, प्लाष्टिक लगायत आकश्यक सामग्री खरिदका लागी आर्थिक सहयोग समेत गरेको छ ।
    आफुहरूले व्यवसायीक रुपमा च्याउको खेती थालेता पनि बजार अभावको समस्या भोग्नुपर्ने त्रास महिलाहरूमा छ ।
    उनीहरूको सम्पूर्ण उत्पादन खपतमा समस्या हुने तथा अन्य स्थानमा निर्यातको लागी माध्याम र व्यापारी नभएको महिलाहरू बताउँछन् ।

स्वरोजगार उन्मुख युवाहरू

ढुङ्गे÷बेरोजगारीका नाममा दैनिक रुपमा खाडी मुलुक भाँसिने नेपाली युवा जमातलाई गतिलो सन्देश दिएका छन्– नुवाकोट जिल्ला कल्याणपुर गाविसका पाँच जना युवाहरूले ।
    कामलाई सानो ठूलो भनेर विभान गर्दा नै विरोजगारीको समस्या सृजना भएको ठहर गर्दै कल्याणपुर गाविस–१ हर्कपुरका पाँच युवाहरूले आफ्नै व्यवसाय सुरु मात्रै गरेका छैनन् । यो उमेर यस्तो काम गर्ने भनेर चौतर्फी तारिफ र माया पनि बटुलिरहेका छन् । ‘आदर्श खुवा’ नाम दिएर उनीहरूले थालेको स्वरोजगारको बाटोले समाजमा पहिचानको बेग्लै माध्याम पनि सृजना गरेको छ ।
    हर्कपुरका रामचन्द्र ओझा र कविन्द्र ओझा, बाबुराम रिजाल, रमेश प्याकुरेल र रामेश्वर भण्डारीले संयुक्त रुपमा त्रिशुली बजारमा खुँवा उत्पादन थालेका छन् । त्यत्ती मात्रै होइन आफुले उत्पादन गरेको खुँवालाई उनीहरूले घरघरमै पु¥याउने गरेका छन् । कक्षा १२ देखि विएसम्म उत्र्तिण गरेका यी युवाहरूको मेहेतेत र लगानका कारण उनीहरूको उत्पादनले आजभोलि नुवाकोटमा सहज रुपमा बजार लिइरहेको छ । ‘ओहो, तास खेल्ने र बराल्लिएर हिड्ने उमेरका युवाहरू यसरी मध्ये घाममा खुँवा बेच्न हिड्छन्, त्यो पनि आफैले उत्पादन गरेर भन्ने सुखद् प्रतिक्रिया पाएका छौँ’ कविन्द्र ओझाले भने ।
    २४ वर्षिया ओझा रोजगारीको लागि एक अघिदेखि अरब जाने तयारीमा थिए । पछिल्लो पाली उनको विदेश जाने योजना मिलेको पनि थियो । तर उनी विदेश नगएर आफ्नो गाउँमा रहेका साथीहरूलाई जम्मा गरेर यो ब्यवसायमा होमिए । आजभोलि उनी ‘आदर्श खुवा’ लेखिएको डेक्चीमा खुवा बोक्छन् त्रिशुली देखि बट्टारबजारको यात्रा दैनिक रुपमा तय गरिरहेका छन् । ‘अरबमा गएर कमाउने २५÷३० हजार यहीँ आराम संग कमाइरहेको छु’ ओझाले भने ।
    ओझाको समुहमा रहेकाहरूले आफ्नै घरमा भैंसी पालेर दुधको जोहो गर्दै आएका छन् । ‘घाँस, पानी र भकारो हामी आफै गछौँ, अनि उत्पादन बजारमा लाने पनि हामी नै हो’ रामचन्द्र ओझाले भने । ‘विहान पाँच बजे उठेर दूध दुन्छौँ, त्रिशुली पुगेर खुवा घोट्छौ र खुवा र गुदपाक तयार भएपछि बजार निस्कन्छौँ’ ओझाले भने । आफैले उत्पादन गरेको दुधले मात्र नधाने पछि उनीहरूले किसानसंग पनि भैसीको दुध खरिद गर्ने गरेका छन् ।
    दुघ किनेर घोटेपछि बन्ने खुवाको आधारमा किसानहरूलाई उनीहरूले मुल्य दिने गरेका छन् । उनीहरूले एक किलो खुवा तयार हुन आवश्यक भैसीको दुधको रु. २७५ मुल्य तोकेका छन् । ‘हामीले दूधको मूल्य पनि बढि दिएका छौं, रामचन्द्र भन्छन्– शुद्ध दूध प्रतिलिटर ६० रुपैयाँ देखि ७० रुपैयाँमा खरिद गरिरहेका छौँ ।’

बाइस करोड बेरुजु

विदुर÷जिल्ला शिक्षा कार्यालय नुवाकोटको बेरुजु रकम २१ करोड ६९ लाख ४० हजार रुपैयाँ छ ।
    कार्यालयका अनुसार आव ०६३÷६४ मा ६८ लाख ५० हजार, ०६४÷६५ मा चार करोड ४० लाख, ०६५÷६६ मा चार करोड ३९ लाख ६५ हजार, ०६६÷६७ मा पाँच करोड १४ लाख २५ हजार र ०६७÷६८ मा सात करोड सात लाख रुपैयाँ बेरुजु फस्र्यौट हुन सकेको छैन । पछिल्लो पाँच वर्षमा कार्यक्रम स्वीकृत भएका तीन सय ८२ मध्ये पाँच वटा विद्यालयले मात्र पेश्की फस्र्यौट गरेको कार्यालयले जनाएको छ ।
    फस्र्यौट गर्नेमा महादेव खर्क प्रावि, सुन्दरादेवी इङ्लीस स्कुल, बालकन्या प्रवि र सुन्दरी केउरीनी उमावि छन् । लगातार पाँच वर्षसम्म बेरुजु फस्र्यौट नगर्ने विद्यालयहरूमा कल्याणीदेवी उमावि जिलिङ, पिपलडाँडा मावि तारुका र विन्दुकेशर उमावि सामरी छन् । चार वर्षको बेरुजु फस्र्यौट नगर्ने विद्यालयको संख्या १२ छ । जसमा महेन्द्र उमावि चतुराले, कालिका मावि चाउथ, भवानी उमावि ककनी, त्रिभुवन मावि मनकामना, विनायक मावि बागेश्वरी, मालिका मावि दुइपिपल, सीता
निमावि बर्सुञ्चेत, सानु किम्ताङ मावि किम्ताङ, विरेन्द्र उमावि कुमरी, सुन्दरादेवी उमावि सुन्दरादेवी, उदय जालपा मावि थप्रेक र लक्ष्मेश्वरी उमावि कुमरी छन् । तीन सय ७७ विद्यालयले आर्थिक वर्ष २०६३÷६४ देखि हालसम्मको बेरुजु फस्र्यौट नगरेको कार्यालयले बताएको छ । शिक्षा नियमावलीमा प्रत्येक आर्थिक वर्षको अन्त्यमा विनियोजित बजेटको फरफारक गर्नुपर्ने ब्यवस्था भएपनि शिक्षा कार्यालय बेवास्था र सम्वन्धी विद्यालयहरूको हेपाहापनका कारण त्यसको कार्यान्वयन हुन नसकेको जानकारको बुझाई छ । कार्यालयले यस अघि मनलाग्दी रुपमा कार्यक्रम बाँडेको र प्रगती विवरण अध्यावधिक नगरेकोले यो अवस्था आएको शिक्षा अधिकारी प्रमनाथ पौडेलको भनाई छ ।

तीन वर्षमा १७ झोलुङ्गे पुल

विदुर÷एकिकृत झोलुङ्गेपुल विकास कार्यक्रम अन्तर्गत नुवाकोट जिल्लामा तीन वर्षको अवधिमा १७ वटा झोलुङ्गे पुल निर्माण भएका छन् । त्यसका लागी तीन करोड ४९ लाख रुपैयाँ खर्च भएको छ ।
    पाँच वर्षको अवधिमा नुवाकोटमा ४० वटा झोलुङ्गे पुल निर्माण हुने प्रक्रियामा रहेको छ । जिल्ला प्राविधिक कार्यालय नुवाकोटले दिएको जानकारी अनुसार पाँच वर्षमा निर्माण सम्पन्न गरिने ४० पुल मध्ये १२ वटा भने निर्माणाधिन छन् । पाँच वर्षे कार्यक्रम आर्थिक वर्ष २०६५÷६६ देखि सुरु भएको हो । । प्राविधिक कार्यालयका सहायक प्रमुख ललितबहादुर न्यौपानेका अनुसार जिल्ला विकास समितिले सात वर्ष अघि जिल्लामा झोलुङ्गे पुलको आवश्यकता सम्बन्धि समग्र अध्ययन गरी एक प्रतिवेदन तयार गरेको थियो । प्रतिवेदनमा जिल्लाभर ९७ वटा पुल आवश्यक रहेको उल्लेख छ ।
    यस कार्यक्रम अन्र्तगत एक सय २० मिटर भन्दा कम दुरीको झोलुङ्गे पुल मात्र निर्माण हुँदै आएको । जिल्लामा सानाठूला गरी ८२ वटा झोलुङ्गे पुल प्रयोगमा छन् ।

विकास बजेटबाट ऋण तिर्नुपर्ने

विदुर÷विदुर नगरपालिका कार्यालयले सहरी विकास तथा वातावरणीय सुधार परियोजना अन्तर्गत एसियाली विकास बैंकबाट लिएको ऋणको किस्ता तिर्नलाई विकास बजेट कटैती गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ ।
    नगरपालिकाको आन्तरिक आयमा वृद्धि नहुँदा चालु आर्थिक वर्षको पहिलो किस्ता तिर्नका लागी समस्या भएको हो । बजेट अभावकै कारण चालु आवमा पहिलो किस्ता भुक्तानी गर्न नसकिएको लेखा अधिकृत केशवबहादुर श्रेष्ठले जानकारी गराए ।
    यस्तै अवस्था रहेमा नगर विकासका लागी लगाइने विकास बजेट कटैती गरेर ऋणको किस्ता तिर्नुपर्ने श्रेष्ठको भनाई रहेको छ ।    गएको आर्थिक वर्षमा विदुर नगरपालिका कार्यालयको आन्तरिक आय ४२ लाख रुपैयाँ मात्रै थियो । लेखा अधिकृत श्रेष्ठका अनुसार कार्यालयका कर्मचारीहरूका लागी तलब भत्तामा एक करोड रुपियाँ भन्दा बढी खर्च हुँदै आएको छ । 
    एडिबीसंग बसपार्क निर्माणका लागी एक करोड ५० लाख रुपैयाँ, सार्वजनिक शौचालय निर्माणका लागि १९ लाख ५२ हजार रुपैयाँ र अन्य प्रयोजनका लागि एक करोड नौँ लाख रुपैयाँ ऋण लिएको छ ।
    उक्त ऋणको छ प्रतिशत ब्याजदर सहित १० वर्षमा किस्तामा चुक्ता गरिसक्नु पर्ने सम्झौता छ ।

सममुदायिक संवाद कार्यक्रम सम्पन्न

विदुर÷नुवाकोट जिल्लाको कृषि उत्पादन, व्यवस्थापन तथा सिञ्चाईको सम्भावना र चुनौतीहरूको सम्बोधनका लागी आज विदुरमा सामुदायिक संवाद कार्यक्रम गएको सोमवार सम्पन्न भएको छ । कार्यक्रममा सभासद् एवं सरकारी कार्यालयका प्रमुखसंग किसान तथा नागरिकहरूले छलफल गरेका थिए ।
    कार्यक्रममा सभासद् जगदीश्वरनरसिंह केसीले कृषि उत्पादन, व्यवस्थान र सिञ्चाईका लागी सरकारी पक्षबाट गरिने लागेको पहलकदमी एवं त्यसलाई राजनीतिक दल र गैह्र सरकारी संस्थाहरूले पु¥याइरहेको सघाउनको विषयमा जानकारी गराए । कार्यक्रम युएसआईडी, एनडिआई, प्रापब्लिक र सेर्फडको संयुक्त आयोजनामा सम्पन्न भएको थियो । कार्यक्रममा विभिन्न राजनीतिक दलका जिल्ला प्रमख एवं प्रतिनिधि, गैह्र सरकारी संस्थाका प्रतिनिध, किसना, सरकारी कर्यालयका प्रमुख एवं प्रतिनिधि, सहकारी संस्थाका पदाधिकारीको सहभागिता रहेको थियो । कार्यक्रममा सभासद् एवं नेपाली काँग्रेस नुवाकोटका सभापति केसी, एकीकृत नेकपा माओवादी नुवाकोटका जिल्ला सदस्य नविन पुडासैनी, नेकपा एमालेका जिल्ला उपाध्यक्ष विन्दा ढुङ्गाना, राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी नुवाकोटका जिल्ला सदस्य रामकृष्ण भट्ट, प्रमुख जिल्ला अधिकारी भरतमणि पाण्डे, स्थानीय विकास अधिकारी दामोदर भण्डारी, जिल्ला सहकारी संघ नुवाकोटका अध्यक्ष बैकुण्ठ मिश्र, जिल्ला कृषि सहकारी संघका अध्यक्ष उद्धव नेपाल, जिल्ला कृषि विकास कार्यालय नुवाकोटका निमित्त प्रमुख हर्षहाङ्ग राई, कृषि विज्ञ एवं जिल्ला विकास समिति नुवाकोटका पुर्व सभापति मुकुन्दराज सिटौला, कृषि विज्ञ धननारायण चित्रकार, एनडिआईका आवसिय निर्देशक मार्क वालेम, एनडिआईका कार्यक्रम अधिकृत कृपासुर निरौला, प्रो पब्लिकका निर्देशक प्रकाशमणि शर्मा, प्रो पब्लिकका जेनी मैनालीलगायतकको सहभागिता रहेको थियो ।    
    कार्यक्रममा सहभागि किसान तथा नागरिकहरूले सरकारी पक्षबाट नुवाकोट जिल्लामा स्थानपाना हुा लागेको शितभण्डार निर्माणका लागी आफ्नो क्षेत्रबाट सहयोग र समर्थन रहने धारणा राखेका छन् । त्यसै गरी, सहभागिहरूले कृषि क्षेत्रमा महिलालाई समेटेर गरिने कार्यक्रम भएमा अझ बढी प्रभावकारी रहने सुझाव दिएका छन् । खुल्ला सत्रमा सहभागिहरूका तर्फबाट आएका जिज्ञासालाई कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि सभासद् केसीले जवाफ दिए ।
    कार्यक्रममा सभागि अतिथि एवं सहभागिहरूलाई सम्बोध गर्दै एनडिआईका आवसिय निर्देशक मार्क वालेमले कृषि र सिञ्चाई व्यवस्थापनको लागी नुवाकोट जिल्लाका महिला तथा पुरुष किसानहरूले देखाएको उत्साह र चासोको प्रशंसा गरे । प्रो पब्लिकका निर्देशक प्रकाशमणि
शर्माले जनप्रतिनिघि र नागरिकहरूका बीचमा आफुहरूले समन्वय गरेर जिल्लाको कृषि क्षेत्रको विकासको लागी सहयोग गरेको उल्लेख गर्दै नुवाकोट जिल्लाले कृषि क्षेत्रबाट बनाउन सक्ने अद्धितिथ परिचयकोका बारेमा प्रकाश पार्नुभएको थियो । कार्यक्रममा विशेष गरी नुवाकोट जिल्लामा सरकारी पक्षबाट निर्माण गर्नको लागी प्रस्ताव भएको शितभण्डारको बारेमा छलफल र समिक्षा भएको सेफर्डका अध्यक्ष बशन्त बस्नेतले बताउनुभएको छ ।
    खुल्ला सत्रमा बोल्दै सहभागि मध्येका किसान बशन्त रिजालले कृषकहरूलाई लक्षित गरेर ल्याइने योजना तथा कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन सोही प्रकृतिको ज्ञान र सिप प्रदान गर्ने तालिम आबश्यक रहेको बताउनुभयो । त्यसै गरी, खड्गभञ्याङ्ग गाविसको च्याउ उत्पादक महिला समुहका संयोजक लक्ष्मि मुनाकार्मीले जिल्लामा शित भण्डारण अभावकै कारण उत्पादन बिग्रने डरले सस्तो मुल्यमा आफ्ना उत्पादनहरूलाई बजारमा निर्यात गरिरहनु परेको अवस्थाको बारेमा प्रष्ट्याउनुभएको थियो ।
    पुष्प व्यवसायी सोमप्रसाद पाण्डेले किसानहरूको प्रत्येक घर मलको कारखाना रहेकोले त्यसलाई व्यवस्थित गरेर रसायनिक मललाई विस्थापित गर्दै कृषिजन्य उत्पादन ल्याउन सके थोरै उत्पादनले पनि गतिलो आम्दानी हातपार्न सकिने सुझाउ पेश गर्नुभएको थियो ।
    जिल्ला विकास समिति नुवाकोटको सभाहलमा चारघण्टा सम्म सञ्चालन भएको कार्यक्रममा जिल्लाका खड्गभञ्याङ्ग, चारघरे, सुन्दारदेवी, नर्जामण्डप, दुईपिपल, खानिगाउँ, तुप्चे, जिलिङ्ग, मदानपुर, गेर्खु, बागेश्वरी, कविलास, थानसिंगलगायतका १६ गाविस र विदुर नगरपालिकाका किसना, सहरकरी संस्थाका प्रतिनिधि गरी एक सय २० जनाको सहभागिता रहेको थियो ।